Średniowieczna szkoła kolegiacka na terenie obecnego Grudziądza

W związku z wielokrotnie pojawiającymi się zarzutami, że zmyśliłem istnienie średniowiecznej szkoły wyższej na terenie obecnego Starego Miasta, jego rynku, wg wymiarów powstałych ok. 1900 r., ( zarzut taki pojawił się ponownie w komentarzu do artykułu p. W. Hawełki - Grudziądz w mrokach historii i decydentów), postanowiłem zapoznać Państwa z podsumowaniem mojego artykułu p.t.: Szkoła biskupa misyjnego Prus św. Chrystiana – przyczynek do dziejów szkolnictwa wyższego w Polsce. 
Artykuł został opublikowany w Piotrkowskich Zeszytach Historycznych, T. 5:2003, s.63-93. Publikowane na MM podsumowanie jest na s.90-93. Artykuł dopuścił do druku redaktor naukowy Piotrkowskich Zeszytów Historycznych, historyk średniowiecza, specjalista od skryptoriów cysterskich, prof. dr hab. Andrzej Wałkówski, obecnie profesor zwyczajny. Więcej na temat dorobku badawczego prof. A. Wałkówskiego:
http://www.kbin.uni.lodz.pl/kbin/index.php/o-katedrze/pracownicy-katedry/42-wakowski-andrzej-prof-zw-dr-hab
  
IV   Podsumowanie
W wyniku przeprowadzonej kwerendy źródłowej odnaleziona została szkoła kolegiacka diecezji chełmińskiej, założona w 1218 r. przez biskupa misyjnego Prus św. Chrystiana. Projekt architektoniczny tej szkoły wyprzedził model oxfordzki z 1379 r. o półtora wieku. Inicjatywa powołania tej szkoły została uprawomocniona trzema kolejnymi bullami papieża Honoriusza III[1]. Szkoła ta samodzielnie funkcjonowała do czasu utworzenia kolegiaty w Chełmnie w 1519 r. Zanikła razem z likwidacją kolegiaty chełmińskiej w 1772 r. Istnieją udokumentowane ślady istnienia w Grudziądzu prepozytury kościoła kanoników katedralnych w XVII w. Można przyjąć, że w latach 1519-1772 kościół p.w. św. Mikołaja był prepozyturą kolegiaty kanoników chełmińskich. Do 1519 r. była tu kolegiata diecezji chełmińskiej.
Rzut poziomy kościoła z wielobocznie zamkniętym prezbiterium wskazuje, że jego budowa została rozpoczęta wg planów cysterskich. Kościoły Augustianów posiadały prezbiteria zakończone prostokątnie.
Na podstawie zachowanej w źródłach struktury organizacyjnej z XVI-XVII w. można odtworzyć jej charakter średniowieczny jako szkoły wyższej kolegiackiej i nadać jej umowne miano Collegium Augustianum, z uwagi na potwierdzoną źródłowo obecność kanoników regularnych w Grudziądzu.
W trakcie tej kwerendy zaistniała zbieżność wydarzeń między Akademią Chełmińską     a Collegium Augustianum. Mogło ono stanowić podbudowę dla Akademii Chełmińskiej, fundowanej w 1386 r. podobnie jak się to stało ze szkołą Panny Marii w Krakowie, która stanowiła podbudowę dla Akademii Krakowskiej.
Ze struktury form własności w Grudziądzu wynika, że teren zajmowany przez kościół p.w. św. Mikołaja i jego nieruchomości na terenie miasta należały do kanoników chełmińskich. W tej sytuacji prawnej operowanie określeniem Akademia Chełmińska z lokacją w Grudziądzu jest uzasadnione, gdyż odnośnie wydzielonego obszaru decyzje zapadały in oppido Culmensi, zgodnie z aktem erekcyjnym Akademii Chełmińskiej  z 1386 r.[2]
Jednym z postulatów badawczych jest sporządzenie biogramów rektorów                        i proboszczów  w Grudziądzu.
Odkrycie znaczących śladów istnienia w Grudziądzu od czasów średniowiecza szkoły wyższej pociąga za sobą konieczność weryfikacji potocznego obrazu szkolnictwa wyższego w Polsce w okresie średniowiecza, gdzie na mapie uniwersytetów ukazywane są tylko Akademia Krakowska (1364 r.) oraz uznana za niezrealizowaną Akademia Chełmińska (1386/1387). W przeciwieństwie do Polski w literaturze zachodniej skrupulatnie odnotowano wszystkie szkoły realizujące program szkoły wyższej. Zbyt słabo upowszechniono dorobek badawczy A. Karbowiaka, który ustalił, że wyższe kolegia przed 1363 r. były w: Dobrym Mieście, Głogowie, Kaliszu, Kielcach, Kołobrzegu, Kruszwicy, Łęczycy, Opatowie, Sandomierzu, Skalmierzu, Stobnicy, Szczecinie, Wiślicy, Wrocławiu.
Badacze nie dostrzegając w całości znaczenia badań A. Karbowiaka z przełomu XIX/XX na papierze wysyłali Polaków na studia zagraniczne, np. do Paryża, chociaż nie było na to dowodów. Przykładem tego jest obraz oświaty średniowiecznej przedstawiony   w Monasticon Cisterciense Poloniae, t. I. Na obszarze obecnej Polski razem z Grudziądzem było udokumentowanych źródłowo 15 szkół wyższych oraz szkoła Panny Marii w Krakowie jako 16, stanowiąca bazę dla powstania Akademii Krakowskiej. W średniowieczu wątpliwy jest fakt by jakaś szkoła, tym bardziej w mieście stołecznym, bez zezwolenia papieskiego odważyłaby się wykładać teologię i nie narazić się na oskarżenie o herezję. W Krakowie teologię wykładano. W sprawie żaków krakowskich stanowisko jako ich opiekun zajął    w 1267 r. papież Grzegorz IX. Wydarzenie to miało miejsce 102 lata przed powołaniem Akademii Krakowskiej.. Dlatego po stu latach od badań A. Karbowiaka szkoła ta powinna być ponownie przeanalizowana.
Polska średniowieczna pod względem ich ilości szkół wyższych nie odbiegała od Europy Zachodniej. Dziwi fakt, że badacze z takim uporem podtrzymują wersję o samotności Akademii Krakowskiej na mapie szkół wyższych w Polsce w okresie średniowiecza. Na tej mapie Grudziądz wyłonił się jako kompleks szkolny z pełną infrastrukturą, wyprzedzający Oxford o 150 lat. Takie bowiem były realia epoki. Przed biskupem Chrystianem stanęła konieczność budowy „młodzieżowego klasztoru” dla dzieci pogańskich Prusów. Niewątpliwie doniosłe znaczenie dla rozwoju szkoły było położenie nad Wisłą, głównej arterii komunikacyjnej ówczesnej Polski.
Dla wielu badaczy pojawienie się Grudziądza na mapie kulturalnej Polski średniowiecznej jest zapewne dużym zaskoczeniem ale też zapewne ewenementem w skali ogólnopolskiej jest stan wiedzy o mieście z rodowodem liczącym prawie 800 lat na poziomie prac niemieckich z połowy XIX w. Prace polskie dotyczące tego miasta są tylko streszczeniami niemieckich. Bardzo niezrozumiała jest tu obrona tego przestarzałego stanu badań przez niektóre polskie ośrodki akademickie.
Streszczenie [tłumaczenie w języku angielskim]
            Okres porozbiorowy Polski 1795 – 1918 wpłynął znacząco na obraz historiografii wielu miast. Brak mecenatu państwa polskiego w tym czasie odbił się ujemnie na badaniach historycznych. Widać to zarówno w skali ogólnopolskiej jak i regionalnej. Fundamentalne dzieło historyczne w przypadku Grudziądza zostało napisane przez Niemca X. Froelicha w 2 połowie XIX. Kolejne prace historyków polskich i niemieckich były głównie streszczeniami dzieł X. Froelicha.
            W przypadku Europy odnośnie kwestii szkolnictwa wyższego do XV w. włącznie zbadano około 80 szkół wyższych, ujętych pod wspólnym hasłem uniwersytet. W przypadku Polski podawane są tylko dwa przykłady Akademii Krakowskiej z 1364 r. i Akademii Chełmińskiej jako fundacji niezrealizowanej z 1397/1398 r. Brak mecenatu państwa i utrudniony granicami przepływ informacji wpłynął w pewnym stopniu na nikłe rozpowszechnienie osiągnięć badawczych docenta Uniwersytetu Jagiellońskiego z przełomu XIX/XX w. A. Karbowiaka, który ustalił, że przed powołaniem Akademii Krakowskiej w 1364 r. w Polsce istniało 14 szkół realizujących program szkoły wyższej, czyli uniwersytecki. Badacz ten wskazał, iż w trakcie dalszej kwerendy ilość szkół wyższych w Polsce może ulec zmianie.
            W ostatniej dekadzie XX w. przełomu w badaniach nad genezą Grudziądza, miasta położonego nad dolną Wisłą dokonała K. Zielińska – Melkowska, pracownik Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. Wskazując na cysterskie pochodzenie Grudziądza i krytycznie odnosząc się do tezy o krzyżackim pochodzeniu miasta wzbudziła zainteresowanie tematem grudziądzkim wśród wielu mediewistów polskich.
             Odejście od poglądu X. Froelicha odnośnie miastotwórczej roli Krzyżaków pozwoliło na źródłowe odnalezienie obecności w Grudziądzu klasztoru kanoników regularnych do 1584 r. Odnalezienie klasztoru pociągnęło za sobą identyfikację architektoniczno – źródłową kościoła p.w. św. Mikołaja jako kolegiaty od XIII w. do początków XVI w. dla diecezji chełmińskiej. Na obecnym rynku w centrum miasta była szkoła, której rozplanowanie budynków jest porównywalne z New College Oxford z XIV w. Zachowany szczątkowy spis rektorów z lat 1540 – 1772 wskazuje, ze wykładano tu teologię. W trakcie badań udowodniono, że nie była to szkoła protestancka z XVI w. ale szkoła wyższa z obsadą kadrową międzynarodową.
            W związku z odkryciem tej nieznanej dotychczas w historiografii naukowej szkoły wyższej, sięgającej rodowodem 1218 r. zaproponowana została dla niej nazwa Collegium Augustianum.
 

[1] J. Konieczny, K. Szymański, op. cit., s. 9: W pracy misyjnej zasłużył się zakonnik cysterski Chrystian. Już    w 1218 r. jako biskup pruski myślał on o założeniu szkoły  i zawiadomił papieża Honoriusza III, że ma zamiar stworzyć szkołę dla młodzieży spośród nawróconych Prusów. Papież zabiegi te poparł, a w wydanych kolejno trzech bullach upomniał świat chrześcijański, by przyjść biskupowi Chrystianowi z należytą pomocą. Zachęcał też między innymi wiernych do składania ofiar na założenie szkoły dla chłopców pruskiego pochodzenia.
[2] Zob. J. Lechicka, op. cit. s. 9.