Zamek w Grudziądzu [odc. 27]

X. Grudziądz a kwestia miast rolniczych.
 
            W tym studium zaprezentowano Grudziądz odbiegający od znanego obrazu miasta, ukształtowanego przez historiografię od 2 poł. XIX w. do końca lat osiemdziesiątych  XX w. Badania archeologiczne Zamku Wysokiego, przeprowadzone w latach 2006-2009 na niespotykaną do tej pory skalę w Grudziądzu oraz dołożenie do nich obrazu miasta, ukształtowanego przez tę historiografię, bez uwzględnienia dorobku badawczego ostatniej dekady XX w. i pierwszej dekady XXI mogłoby doprowadzić do paraliżu badań nad dziejami Grudziądza. Stąd też takie a nie inne ujęcie obrazu historycznego miasta, stanowiącego podkład historyczny dla badań archeologicznych, prowadzonych na Górze Zamkowej w 2006-2009.
Niejako na podsumowanie tego studium szkic o miastach typu rolniczego, do jakich zaliczał się Grudziądz średniowieczny i nowożytny. Tekst pokazuje Grudziądz na tle Rogóźna i Pokrzywna. Został on przygotowany do Kalendarza Grudziądzkiego na rok 2010. Artykuł miał mieć tytuł: Zapomniane średniowieczne miasta na ziemi chełmińskiej[1].
 
             Przypadająca w  2010 roku 600 rocznica bitwy pod Grunwaldem jest okazją do przypomnienia zapomnianych już miast ziemi chełmińskiej, jakimi wg ówczesnego prawa były Pokrzywno i Rogóźno.
            W ubiegłorocznym Kalendarzu Grudziądzkim zaprezentowany został obszerny zamek                    w Rogóźnie, pod względem obszaru niewiele ustępujący Grudziądzowi w obrębie murów miejskich. Wg przekazu z XVI w. w Rogóźnie miało powstać miasto. Lustrator zamku   w 1564 roku odnotował:
„ Pierwszy przygródek jest bardzo wielki, bo był na miasto założony, które miało zwać się Filiow, ale miasta tam nie było, na inszem miejscu się posadziło”. Ten przekaz o miejskich charakterze Rogóźna nie jest bezpodstawny. W 2 poł. XV w. kronikarz Jan Długosz w opisie chorągwi krzyżackich, zawartym w dziele Banderia  Prutenorum napisał:
 
„Dwudziesta druga wójtostwa miasta Rogoźna, mająca trzy róże czerwone w polu białym;
 prowadził ją Fryderyk von Wenden, wójt z Rogoźna”.
 
Podobnie Jan Długosz napisał o mieście Pokrzywnie:
 
„Dwudziesta czwarta komendorstwa i miasta Engelsberg, po polsku zwanego Koprzywno,
na nim było wyobrażenie anioła w bieli, z rozpostartymi skrzydłami i rękoma, w polu czerwonym: prowadził ją Burkard Wobek komtur Koprzywnicki”.
 
            Historycy z XIX-XX w. utrwalili obraz średniowiecznego Pokrzywna i Rogóźna, jako wsi. Natomiast kartograf z XVI w. Kacper Henneberg pokazał  Pokrzywno i Rogóźno, szczególnie to pierwsze, jako miasto. Dla tego kartografa Pokrzywno jest ewidentnym miastem, figuruje pod oznaczenie „Urbs”. W  legendzie mapy pod oznaczeniem „Urbs vel oppidii muro cinctum”, [miasto znaczniejsze albo miasto , miejsce murem przepasane]. Rogóźno oznaczył jako „Vicus”, czyli osiedle, posiadłość ziemską. W legendzie jest jeszcze oznaczenie dla miejscowości, zwane ‘Pagus”, czyli wieś. Nie dotyczy one jednak wymienionych miejscowości. Przykładem miasteczka zdegradowanego przez historyka do roli wsi, mimo posiadania stosownych dokumentów, jest wieś położona Czarze nad Wisłą, między Chełmnem a Toruniem. Czarze w dokumencie łowickim z 1222 r. wymienione jest jako Sarnese.
            Poglądy dziejopisów z XV i XVI w. wzmacnia zachowana lista wójtów, od likwidacji w 1416 r. komturii w Pokrzywnie Rogóźno i Pokrzywno posiadały wspólnego wójta. Komturia w Rogóźnie została zlikwidowana w 1333 r. Wójtowi Rogóźna podlegał także Łasin.
            Mimo, że nie są znane miejskie przywileje dla Rogóźna i Pokrzywna, osoba wójta świadczy o miejskim charakterze tych miejscowości. Wójtowie bowiem w miastach na prawie niemieckim stali na czele miast, natomiast sołtys był zwykle zwierzchnikiem wioski lub kilku wiosek oraz przewodniczącym sądu miejskiego, np. w Łasinie, czy Grudziądzu.
            Miasta (miasteczka) Rogóźno i Pokrzywno wpisują się powszechny trend gospodarczy, występujący w XIII-XV w., kiedy to na ziemiach polskich powstało kilkaset miast, miasteczek, głównie o charakterze rolniczym. Zbytnie zagęszczenie lokacji na niektórych terenach kończyło się  z reguły upadkiem słabszych konkurentów. Wraz z prawem miejskim nowo lokowane ośrodki otrzymywały pewien samorząd. Jednak nadanie prawa miejskiego nie równało się bynajmniej uzyskaniu autonomii. Stopień samodzielności zależał od stosunku sił pana miasta i gminy. Był więc różny i zmienny w czasie.
            Wg obliczeń prof. H. Samsonowicza z 1986 r. na terenie ziem Korony Polskiej było 689 ośrodków miejskich, w których mieszkało 645 800 osób, czyli 16 % ogółu ludności. Wśród miast  polskich górowały ośrodki małe, liczące 1 000 lub mniej mieszkańców. Było ich aż 593. Gdańsk liczył około 30 000, Kraków 15 000 -18 000, Lwów około 10 000, Poznań i Lublin około 4 000 – 5000. Szacuje się, że Toruń i Chełmno w XV w. też mogły mieć około 10 000 mieszkańców.
            Miasteczka Rogóźno i Pokrzywno w XIV-XV w. zapewne bardziej były podobne do rolniczego Grudziądza. Wg ustaleń X. Froelicha z 1868 r. Grudziądz w XV w. był niewielkim miastem. W najstarszej księdze sądowej  z lat 1480-1505 figuruje tylko około 200 nazwisk. W mieście było około 15 straganów a centrum handlowe miasta było na Toruńskim Przedmieściu, otoczonym fosą, czyli Rowem Hermana. Z tego można wnioskować, że w tym czasie Grudziądz liczył około 400-500 mieszkańców. To też jest w pewnym stopniu zapomniane miasto ziemi chełmińskiej.
            Krzyżacy, określając rozmiar miasta, zaczęli je wymierzać od strony obecnego Placu 23 Stycznia. Już w 1925 r. ks. dr W. Łęga wskazał, że pierwszym kościołem parafialnym dla grudziądzan mógł być kościół św. Jerzego na Rybakach, zlokalizowany w okolicy obecnej ul.   K. Marcinkowskiego. Napisał wówczas:
Za pierwszych Piastów powstała tez zapewne pierwsza parafia. Szukać jej trzeba wraz                     z osadą przy ul. Rybackiej w dzielnicy zwanej Rybaki, gdzie istniał niegdyś kościół  św. Jerzego.
            Nadając prawo lokacyjne chełmińskie wcześniejszemu miastu Zakon przypuszczalnie wystąpił z konkretną ofertą, dając do dyspozycji mieszczan ufortyfikowany obszar dla ochrony ich majątku. Na tym zaoferowanym dla celów gospodarczych obszarze działki były tak samo podzielone, jak w mieście pod zabudowę mieszkalną. Jest to jeszcze myślenie w kategoriach grodowych. Podobnie było zapewne z Rogóźnem i Pokrzywnem. Dlatego te miejscowości u Jana Długosza  i Kacpra Hennenberga określane są jako miasta. W czasie względnego pokoju ludność żyła poza grodem a w stanie zagrożenia chroniła się w grodzie.  Tak i w tym przypadku po rozmieszczeniu kramów widać, ze centrum handlowe Grudziądza pod koniec XV w. było poza murami miejskim, na terenie Toruńskiego Przedmieścia. Rów Hermana spełniał podwójną rolę (gospodarczą i polityczną). Wiadomo, że nawet 1000 osób nie było w stanie obronić obszaru o powierzchni porównywalnej do powierzchni Starego Miasta Torunia. Dlatego nadrzędna funkcja Rowu Hermana to doprowadzenie wody do miasta a druga polityczna, wał nad Rowem Hermana wskazywał na granicę obszaru miejskiego, pełnił funkcje ogrodzenia. Grudziądz był nie odbiegającym od setek innych ówczesnych miast w Polsce, miastem rolniczym.
            Z chwilą przekazania w 1584 r. miastu przez zgromadzenie księży szkoły i kościoła, następuje zmiana proporcji w zagospodarowaniu obszaru otoczonego murem obronnym. Zwiększa się ilość kamienic mieszkalnych a ranga centralnego kwartału zwiększa się poprzez udokumentowane ulokowanie tam ratusza. Problem jednak z zagospodarowaniem tego centralnego kwartału potrwa aż do końca XVIII w.  a Rynek Zbożowy, po 1920 r. Aleja 23 Stycznia,  na Toruńskim Przedmieściu pozycję centrum handlowego Grudziądza utrzyma do zniszczenia tego terenu w lutym 1945 r.
            Zapewne miasto w obrębie Rowu Hermana pieczętowało się herbem z głową tura  a jurydyka kościelna wewnątrz murów, faktycznie samodzielne miasteczko kanoników chełmińskich,  herbem   z wizerunkiem biskupa. Miasteczko kanoników nie brało udziału w bitwie pod Grunwaldem. Wśród chorągwi krzyżackich zdobytych pod Grunwaldem nie było herbu miasta Grudziądza  z wizerunkiem biskupa, chociaż był to herb miasta używany od XIII w.
            Pisząc o Pokrzywnie i Rogóźnie warto pamiętać, że w przeszłości były to też miasteczka. Szczególnie wysoka była pozycja Pokrzywna, gdzie rezydował starosta.
 
Rys. 135 .Chorągwie krzyżackie na zamku w Toruniu w 2009 r. Czwarta z lewej to Pokrzywno a szósta z lewej to Rogóźno. Fot. M. Szajerka.
 
O zagadnieniu miast rolniczych można przeczytać m.in. w takich pozycjach:
B. Zientara, A. Mączak, I. Ihnatowicz, Z. Landau: Dzieje gospodarcze Polski do 1939 r., Warszawa 1965.
W. Odyniec, Problemy agrarne Prus Królewskich (od XV do XVIII wieku). Miasta doby feudalnej w Europie środkowo-wschodniej. Przemiany społeczne a układy przestrzenne. Pod red. A. Gieysztora i T. Rosłanowskiego, Warszawa-Poznań-Toruń 1976.
K. Baczkowski. Dzieje Polski późnośredniowiecznej (1370-1506). Kraków 1999.
 
[Dodane w sierpniu 2013 r.
Kompleks zamkowy w Grudziądzu posiadał podobną, wieloczłonową strukturę, jak zamki typu miejskiego w Pokrzywnie i Rogóźnie. Zamki te nieznacznie, pod względem powierzchni ustępowały zamkowi grudziądzkiemu. Przewodnikach po zamkach krzyżackich znaczącą rolę, zaraz po zamku malborskim, przypisuje się zamkowi w Człuchowie. Warto zauważyć, że pod względem wielkości powierzchni np. zamek w Pokrzywnie nie ustępował zamkowi w Człuchowie. Długość zamku w Pokrzywnie, to ok. 300 m. Niedocenianie zamków naszego regionu przypisuję słabej ich reklamie w przewodnikach. W bliskiej odległości od siebie były trzy potężne kompleksy zamkowe: Grudziądz, Pokrzywno, Rogóźno. Pod względem powierzchni zamek malborski z miastem posiada powierzchnię ok. 25 ha. Kompleks zamkowy w Grudziądzu również posiadał powierzchnię ok. 20 ha. Do zamku w Rogóźnie, w l. 1353-1368 rościł pretensje cesarz Karol IV.]
Poniżej plany zamków w Pokrzywnie, Rogóźnie i Człuchowie.
Warto również zauważyć, że jest pewne podobieństwo prawne  miasta w obrębie Rowu Hermana do  miasta we Fromborku.. Tam, u stóp Wzgórza Katedralnego rozwinęła się osada rybacka, która otrzymała miejskie prawo. Podobnie było z rybkami grudziądzkimi. W Grudziądzu był podział na rybaków miejskich i zamkowych.]
 
 
 
 
 
 
 
 
 

[1] Z uwagi na charakter publikacji, artykuł do Kalendarza Grudziądzkiego napisany został bez aparatu przypisów. Artykuł w kalendarzu się nie został opublikowany z przyczyn niezależnych od jego autora.