Bazylika św. Mikołaja w Grudziądzu. Walory architektoniczne [odc. 7]

W odcinku szóstym, na podstawie przemurowań wykazałem, że kościół św. Mikołaja posiadał pseudotransepty, północny i południowy. Przez co  kościół ten posiadał formę bazyliki w kształcie krzyża.
Społeczeństwo średniowieczne było społeczeństwem stanowym, gdzie przynależność do danego stanu akcentowano też ubiorem, wyglądem domów i rezydencji. Również wygląd kościołów wskazywał na pozycję danej społeczności, (fundatora) w hierarchii kościelnej. Na tym najwyższym szczeblu były bazyliki. Mieszczanie preferowali kościoły halowe. Natomiast kościoły budowane w typie bazyliki były charakterystyczne dla wspólnot zakonnych. Najbardziej okazałą na tym terenie jest dawna katedra w Chełmży. Pseudobazyliką jest kościół franciszkanów w Chełmnie oraz kościół św. Jakuba w Toruniu, który pełnił też funkcję kościoła zamkowego.
Wiarygodność opisu bryły kościoła, przedstawionego w poprzednim odcinku potwierdza tekst wizytacji kościelnej, przeprowadzonej w latach 1786-87, 10 lat przed wyburzeniem kaplic po stronie północnej. Poniżej cytuję fragment tego źródła historycznego. Znajomość tego źródła jest niewielka. Może wynika to z faktu, że jest ono przechowywane w archiwum parafialnym Bazyliki św. Mikołaja? Poniżej odpis z kopii, sporządzonej w XIX w. lub na początku XX w., (zob.1).
[ W tekście starałem się zachować pisownię oryginału]
v. Hohenzollerns'che Visitation
ab. Anno 1786 et 1787 IV.22 Folium 32/43.
Graudentz.

Actum Die 24” Augusti w Grudziądzu w
archipresbyterackim Kościele.
 
Kościół masyw murowany, 3 filary od Cmentarza na północy i dwa ku wschodowi od dołu i środku reperowane, te zaś, które są od południa, poprawy potrzebują. Dach zupełnie zły i wszędzie nawet przez sklepienia przecieka. Nad Kaplicami, o których niżej będzie wspomione, dach także znacznej poprawy potrzebuje. Wieża na szczycie Kościoła ku zachodowi z pruska budowana, zupełnie zrujnowana, w której 3 dzwony, albowiem drzewo w niej jak odziemi widać , wcale sprochniałe a przecież których nie widać podobno także iż się obalają, zgruchotania kościoła i większego nieszczęścia obawiać potrzeba, słowem cały dach w tak mizernym stanie, że ruina całego kościoła za nim idzie, ponieważ sklepienia już tak osłabione, że na różnych miejscach przecieka. Gdy zaś miasto, które przed tym do reparacyi obowiązane było, na aktorał przeszłego tutejszego Proboszcza JMX Jozefa Gruzlewskiego przez Dekret Regencyi zachodni Pruskiej, o czym niżej więcej będzie, uwolniona została. A że prowenta na tak znaczną reparacyę wystarczyć nie mogą, więc trzeba myślii o inszym sposobie do utrzymania tego kościoła, którym okien wszystkich jednak sobie nierównych 6. To jest 3 na południowej a 3 na północnej stronie mniejsze w małym chórze a 3 na północną stronę. Przy wielkim ołtarzu są 3 jeszcze mniejsze, na każdym boku jedno a za ołtarzem też jedno, w wielkich chórze na południowej stronie  także 3 małe, a na północnej stronie 1.
Do Kościoła są dwie kruchty, jedna od południa, a druga od północy. Obie są w masyw murowane. Sufit na nich z tarcic od przeszło 6-ciu lat danego, którego z tej przyczyny dachówka nie przykryto, żeby zła dachówka z dachu kościelnego nie potłukła. Pomienione tarcice służą też ku wschodowi za dach schowania masyw murowanemu do różnych sprzętów, do kruchty południowej idą skrzydlate drzwi, przed któremi jest kłótka niezewszystkim mocna. A z kruchty mocne skrzydlaste drzwi z zamkiem niebezpiecznym do kościoła. Do kruchty północnej Ida drzwi, które się wnętrznie ryglem zamykają, a z kruchty idą  skrzydlaste drzwi z drągiem drewnianym i z mocnym żelaznym ryglem, którym się wewnątrz nie zamykają drzwi.
Kościół i wielki ołtarz pod tytułem Św. Mikołaja. [ Opis ołtarza głównego. Przyp. M.Sz.]
Przy wielkim chórze przy filarze małego jest ołtarz z facjatą ku zachodowi Św. Anny, który obraz trzymający przed sobą odmalowaną Najśw. Pannę i dziecko Jezus w środku ołtarza. Każda z tych trzech osób ma srebrną koronę na głowie na wierzch jest srebrny gołąb, pod nim małe srebrne wycięte Wotum, przy bokach Św. Anny dwa czworograniaste dość wielkie wota, a niżej trzy serca gladko robione, z których trzech jedno większe. Na wierzchu jest obraz. Przy obrazie Najśw. P. są z mincerską robotą robione słupy, a za każdym dwie figury, wyżej zaś dwa aniołowie. Słupy, snycerska robota i figury pozłacane. Grunt zaś ołtarza staro posrebrzony. Na południowym obrazie  tego ołtarza jest wniście na kształt bramy kamieniowe wyrżniętą robotą do kaplicy ku wschodowi osobny dach mający, która jest masyw sklepiona.
Dach nad nią zły, a przez to sklepienie mocno nadrujnowana i niebezpiecznie zrobiona, do tej kaplicy jest stary ołtarz pod tytułem Św. Stanisława Kostki, którego obraz w środku ołtarza.
Pierwszy gradus do tego ołtarza jest wielki wyciosany kamień niegdyś w kościele, gdzie teraz nowe ławki, grobowy, na nim jest herb i obydwóch rogach inskrypcja, której dla krótkości czasu i dla staroś wielkich tyłam przeczytać  nie można. W tej kaplicy leżą jeszcze dwa całe wielkie , a jeden połamany wyciosane kamienie, które także były grobowcami jest też i jeden wielki  napękany – wyciosany kamień, w którym jest 8 mocnych żelaznych Ryflów do podniesienia go, pod którym są schodki do sklepu dzielącego się ku wschodowi na szlacheckie a ku zachodowi na  miejskie chowanie. Z dopiero opisanej kaplicy, w której dwa Epitaphie kamienne, których inskrypcją przejce jest wnyście do drugiej kaplicy, także pod osobnym znowu dachem będącej, w której jest ołtarz Św. Michała, którego obraz w środku srebrny szyszak na głowie, srebrny miecz i srebrne sandałki na nogach mające. Przy nim wiszą dwa czerwono-graniaste wota, jedno większe od drugiego, na każdym boku tego obrazu są po dwie figury aniołów. Do tego ołtarza jest  Bractwo Św. Michała [opis ołtarza, przyp. M.Sz.]
Ta kaplica jest w kopułę masyw murowana, ma na północnej stronie  3 wysokie okna, na południowej  jedno takie a drugie małe, w  wieży nad kopułą ma 8 okienek, z których dwa od zachodu już zamurowane. Ta kaplica miedziana blachą pobita już na niektórych miejscach jej nie masz przez gzyś [gzyms] przecieka a przez to mur tej wcale pięknej kaplicy się psuje.
[Opis wyposażenia kościoła, wygląd ołtarzy. Przyp. M.Sz.]
 Z małego choru idą na północna stronę drzwi z mizernym zamkiem do zakrystii z góry masyw sklepiony, na dole zaś posadzka z powydeptanej cegły, dalej zaś, gdzie szafy do ornatów z tarcic, w zakrystii są 3 okna , między któremi 1 a 2 skrzydlate, przed każdem są żelazne pręty, na lewej ręce drzwi ku zachodowi, jest wielka szafa, w której drobne sprzęty kościoła się chowają, zamki do tej szafy także złe. Ku wschodowi przy murze około są szafy do ornatów, ku północnej stronie szufladów nie masz tylko stół, na południowej są 4 wielkie szuflady, na wschodniej jest 6 wielkich szufladów, na tych wielkich szafach są około mniejsze, w których 7 szufladków, na tych wielkich szafach ku wschodowi jest szafa per modum ołtarza zrobiona, do której mały i słaby zamek, w której się mała mostracya chowa i srebrny Pacyfikał
            Z tekstu źródłowego jednoznacznie wynika, że:
·         obecna wieża murowana powstała po 1787 r., wcześniej była z muru pruskiego,
·       były dwie kruchty, południowa, (zachowana do naszych czasów) oraz północna, rozebrana po 1787 r., (zob. 2 - 9). Kruchta południowa posiada od wnętrza wiązanie wendyjskie i pochodzi z XIII w. Zewnętrzna jest natomiast fasada, z lat 30 XVII w.Stwierdzenie, że kruchta pochodzi z 1632 r. jest mylne,
·        wejście do krypt grobowych jest obecnie pod gankiem  lub trawnikiem, od strony północnej, mniej więcej w okolicy zamurowanego portalu,
·         zakrystia w obecnej formie pochodzi z XIX w., z wykorzystaniem ścian z XIII w., (zob.10),
·         okna naw bocznych pochodzą z XIX w., są to okna neogotyckie.
Na podstawie opisów źródłowych i zachowanych reliktów ścian można stwierdzić, że w przypadku schodów do dawnego kolegium jezuickiego, w trakcie ich budowy wykorzystano ścianę kaplicy, (zob.11-12). Możliwe, że było to dawne przejście z pomieszczeń wcześniejszej, przedjezuickiej szkoły, o której jest wzmianka źródłowa do kościoła.
Kościół św. Mikołaja przed zburzeniem kaplic był podobny do rozebranego w latach 30 XIX w., kościoła św. Mikołaja w Toruniu, kościoła klasztornego dominikanów, (zob. artykuł. Eugeniusza Gąsiorowskiego , Zaginione kościoły Torunia, s.81-82.
http://www.ahp.archeologia.umk.pl/data/_uploaded/19ahp/AHP_04_Eugeniusz%20Gasiorowski.pdf
Widać to szczególnie na rysunku J. Steinera. Tenże toruński rysownik pozostawił po sobie panoramę Grudziądza. Na tej panoramie jest kościół św. Mikołaja z kaplicami po stronie północnej.
Bardzo istotne jest również to, że kościół św. Mikołaja w Grudziądzu, posiada prawie identyczne wymiary, jak kościół cysterski w Oliwie, wg stanu z XIII w. (zob.13).
Rozmiary kościoła przedstawiają plany katastralne z XVII i 1 poł. XVIII w. Na planie z 1697 r. kościół przylega do zabudowy kolegium. Natomiast na planie z 1704 r. dopiero powstała wschodnia część obecnej ul. Ratuszowej a kościół nadal przylega do zabudowań kolegium jezuickiego. Plany te zostały opublikowane w XVIII Tomie Rocznika Grudziądzkiego. Odsłonięcie południowych fundamentów kościoła pojezuickiego potwierdziło wiarygodność przekazów kartograficznych i ikonograficznych z XVII-XVIII w.
Odpis wizytacji kościelnej z 1786-87 r. zawiera również potwierdzenie dokumentu lokacyjnego jurydyki kościelnej kościoła św. Mikołaja, (miasteczka kościelnego), dokonanego przez króla Zygmunta Starego w 1524 r., z informacją o potwierdzeniu tego dokumentu przez następnych królów Polski. Tekst tego dokumentu lokacyjnego opublikowałem w 16 Tomie Rocznika Grudziądzkiego, s. 319., (zob.14).

Opis materiału ilustracyjnego 
1.      Pierwsza strona kopii XIX wizytacji kościelnej z lat 1786-1787.
2.      Zakrystia, stan w 2013 r.
3.      Plan Beckera z 1897. Na planie tym zaznaczyłem położenie kaplic po stronie północnej.
4.      Transkrypcja plan miasta z 1697 r., pokazująca przyleganie kościoła św. Mikołaja do zabudowy kolegium jezuickiego. Za: Rocznik Grudziądzki, T.17:2007, s. 178-179, zał. 1.
5.      Transkrypcja plan miasta z 1704  r., pokazująca nadal przyleganie kościoła św. Mikołaja do zabudowy kolegium jezuickiego.
6.      Panorama miasta z 1656 r., pokazują kościół św. Mikołaja kaplica północną.
7.      Kadr panoramy z 1656 r.. Kościół z kaplicą północną.
8.      Panorama z lat 30 XVIII w. Kościół św. Mikołaja z wieżą z muru pruskiego i kaplicami.
9.      Kadr panoramy z lat 30 XVIII w. Kościół św. Mikołaja z kaplicami po stronie północnej.
10.  Wnętrze zakrystii. Ściana wschodnia. Stan z ok. 2000 r. Fot. Mieczysław Kucharski.
11.  Widok na schody d. kolegium jezuickiego.
12.  Fragment dawnej ściany kaplicy północnej, wykorzystany do budowy schodów.
13.  Plan kościoła pocysterskiego w Oliwie wg J. Stankiewicza.
14. Strona z wizytacji 1786-87, zawierając transumpt lokacji miasteczka kościelnego na terenie Grudziądza.