Zamek w Grudziądzu [odc. 2]

I.                   Charakterystyka badań historycznych nad dziejami średniowiecznego   i nowożytnego Grudziądza w latach 1868-2008,
(okresy historiograficzne: 1868-1939; 1945-1990; 1991-2008).
 
            Obraz historyczny Grudziądza w okresie średniowiecza został wypracowany   w  2 połowie XIX w. przez X. Froelicha. Polska historiografia XIX i XX w. zasadniczo nie wnosi tu nowych elementów.  Opiera się ona na pracach X. Froelicha oraz polskim ich streszczeniu, zawartym w Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego[16]. Opracowanie  ks. Fankidejskiego, (hasło Grudziądz) i przewodnik I. Żnińskiego, były podstawą kanwą historiografii polskiej w okresie międzywojennym. Natomiast  po 1960 r. r. podstawę  wszelkich opracowań, przewodników, folderów oraz Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce[17] stanowiły artykuły M. Biskupa, J. Frycza oraz K. Szymańskiego, zawarte w Roczniku Grudziądzkim 1960[18]. Dla badaczy polskich XX w. usprawiedliwieniem braku podjęcia głębszych badań historycznych było zniszczenie archiwaliów grudziądzkich w czasie II wojny światowej. Pozostawiono więc pewien status quo ante bellum, czyli de facto poglądy X. Froelicha z 1868 r. na temat powstania miasta i zamku. Z tym, że poglądy jego na temat powstania zamku zostały wypaczone.
            Nowy rozdział w historiografii Grudziądza swoimi badaniami nad postacią biskupa misyjnego Prus Chrystiana otworzyła K. Zielińska-Melkowska w ostatniej dekadzie XX w.[19] Wówczas pojawił się wątek cysterski w historiografii Grudziądza, do tej pory nie był on eksponowany. Kolejnym przełomem w pracach badawczych nad historią Grudziądza było wydanie w 1997 r. Atlasu Historycznego Miast Polskich. Grudziądz[20]. Specjalistą od tematu kartografii Grudziądza jest współautor atlasu W. Sieradzan. W środowisku lokalnym popularyzacją tematu średniowiecznego Grudziądza zajmował się M. Szajerka[21].
Pogłębiona w ostatniej dekadzie XX w. kwerenda archiwalna oraz zastosowanie techniki komputerowej w badaniach pozwoliły na podjęcie rewizji badań nad dziejami Grudziądza. Następstwem tej nowoczesnej kwerendy jest podjęcie decyzji o kompleksowych badaniach archeologicznych Góry Zamkowej, nie w formie punktowej, jak w XX w., ale odsłonięcie prawie całego kompleksu. W tym przypadku domu konwentualnego. Zrealizowano to  w latach 2008-2009.
W historiografii Grudziądza można wyróżnić kilka okresów, których wyznacznikiem jest podejście do genezy Grudziądza, co już zasygnalizowano. Są to następujące przedziały czasowe: lata 1868 – 1939; lata 1940-1945; lata 1945-1990; lata 1991-2008. Podstawą wszystkich okresów badawczych są prace X. Froelicha[22].
W pierwszym okresie historiografie niemiecka i polska są zgodne z tym, że lokacja miasta z 1291 r. obejmuje obszar w obrębie murów, Kanał Trynka wpadający do Wisły jest odnogą dawnego koryta Osy, Grudziądz przejęli Krzyżacy w 1255 r. w drodze wymiany za Kwidzyn. Konsekwencją takich poglądów był wniosek, że Grudziądz do 1255 r. należał do Pomezanii a nie do ziemi chełmińskiej. 
Kwestię odnóg Osy pokazują poniższe mapy, dwie K. Henenbergera z XVI w. oraz historyków XX w.[23], (rys.1-4).
 
Rys. 1. Mapa rekonstrukcyjna K. Henenbergera, pokazująca Prusy przed podbojem krzyżackim. Za: Ł. Okulicz-Kozaryn.
 
Rys. 2. Fragment mapy K. Henenbergera, przedstawiający Prusy po podboju Krzyżackim, stan współczesny autorowi mapy. Za: Ł. Okulicz-Kozaryn.
Rys. 3. Mapa. Przypuszczalny kierunek wyprawy Bolesława Kędzierzawego do Prus                          i podporządkowany mu trybutarnie obszar. Za Ł. Okulicz-Kozaryn.
 
Rys. 4. Mapa. Granica pomorsko- krzyżacka w latach 1231-1253 wg M. Biskupa i G. Labudy. Za: Ł. Okulicz-Kozaryn.
 
Mapy rekonstrukcyjne 3 i 4, opracowane w XX w. przez Ł. Okulicz- Kozaryn  oraz M. Biskupa i G. Labudę[24] ujmują widły Osy, natomiast mapa opracowana przez  H. Łowmiańskiego już tych wideł nie uwzględnia, co zmienia przynależność państwową obszaru Grudziądza do XIII w. włącznie[25], (rys.5).
 
Rys. 5. Mapa  Prus przed podbojem krzyżackim wg H. Łowmiańskiego.
 Za: Ł. Okulicz-Kozaryn.
 
Kwestia wideł Osy posiada kluczowe znaczenie dla prawidłowego odczytania przywileju lokacyjnego Grudziądza. Wielu badaczy bagatelizuje ten problem. Przykładem jest mapa z Atlasu Historycznego Polski[26] , (rys.6).
 
Rys. 6. Mapa posiadłości arcybiskupów gnieźnieńskich w XII w. Wg Atlasu Historycznego  Polski.
 
Okres okupacji zaznacza się badaniami archeologicznymi  H. Jacobiego na Górze Zamkowej[27]. H. Jacobi na podstawie punktowych badań archeologicznych zamku wysokiego stworzył obraz wyidealizowanego zamku krzyżackiego, bazując na modelowym przykładzie krzyżackiego zamku konwentualnego z przełomu XIII/XIV w. do tego obrazu przyczyniło się zapewne jednoczesne badanie zamku w Rogóźnie.
Polska historiografia lat 1945-1990 zasadniczo nie wprowadza nowych elementów. Zapewne w związku z obchodami 1000 – lecia Państwa Polskiego, czynniki polityczne przeważyły nad czynnikami merytorycznymi  w tym okresie. Przestano akcentować rok 1255, jako rok przejęcia Grudziądza przez Krzyżaków. Zamiast niego przyjęto rok 1230, przejecie ziemi chełmińskiej przez Krzyżaków. Żeby bardziej uwiarygodnić piastowski rodowód Grudziądza, przyjęto „falsyfikat mogileński”, rzekomo z 1065 r., jako źródło pierwszej wzmianki o Grudziądzu. Ten obraz utrwaliły artykuły M. Biskupa i J. Frycza , zawarte        w Roczniku Grudziądzkim z 1960 r.[28] Następnie wyłącznie piastowskie korzenie Grudziądza umocnił artykuł J. Bieniaka z 1970 r.[29]
Jak już zaznaczono wcześniej, praca K. Zielińskiej – Melkowskiej z 1991 r. otwiera nowy rozdział w historiografii Grudziądza[30]. Badaczka ta była pomysłodawczynią dwóch sesji naukowych, zorganizowanych w 1997 i 1998 r. pod wspólnym tytułem Grudziądz miastem Chrystiana i ich organizatorem od strony naukowej. Materiały z tych sesji zostały opublikowane[31]. Cysterski rodowód Grudziądza uzyskał akceptację mediewistów zajmujących się tematy